عبدالحسین میرزا فرمانفرما

عبدالحسین میرزا در سال ۱۲۳۱ (مصادف با ۱۲۷۰ هجری قمری) در تبریز متولد شد. پدرش فیروز میرزا پسر شانزدهم عباس میرزا و مادرش حاجیه هُما خانم دخترعموی پدرش و دختر بهمن میرزا بهاءالدوله (پسر سی‌وهفتم فتحعلی‌شاه) بود. تحصیلات را در خانه و زیر نظر پدر و مادر آغاز کرد. سپس وارد دارالفنون شد و در رشتهٔ نظام به تحصیل پرداخت. در سال ۱۳۰۶ قمری لقب «سالار لشکر» گرفت و به فرماندهی قشون آذربایجان منصوب شد. دو سال بعد لقب «فرمانفرما» دریافت کرد و والی کرمان و بلوچستان شد.

در جریان نهضت مشروطیت خود را به آزادیخواهان نزدیک کرد و پس از صدور فرمان مشروطیت در کابینهٔ موقت سلطانعلی وزیرافخم به وزارت عدلیه منصوب شد و این سمت را در کابینهٔ علی‌اصغرخان اتابک حفظ کرد. او در کابینهٔ ناصرالملک و سعدالدوله عهده‌دار وزارت داخله بود و در کابینه‌های اول و دوم تنکابنی سمت وزارت عدلیه داشت. در کابینه‌ اول حسن مستوفی که در سوم امرداد ۱۲۸۹ تشکیل شد به وزارت داخله رسید اما کمتر از دو ماه بعد بر سر اختلاف میان ایل قشقایی و ایل بختیاری در فارس و درافتادن با حاج آقا مجتهد نماینده این ایالت و اینکه ناصرالاسلام نماینده گیلان او را استیضاح کرده بود، استعفا داد. در ترمیم کابینه مستوفی الممالک در هشتم آبان همان سال وزیر جنگ شد که تا پایان این کابینه در اسفند همان سال بر سمت خود باقی ماند. نخستین قانون نظام وظیفه ایران را او پیشنهاد کرد. بنابراین قانون، از هر سی خانوار عشایر یک نفر سوار برای قشون گرفته می شد و تا سه سال می بایست در اختیار وزارت جنگ باشد اما با پایان دوران وزارتش، سپهدار تنکابنی که در دولت بعدی علاوه بر نخست وزیری، وزارت جنگ را نیز بر عهده داشت، این لایحه را از دستور کار مجلس خارج کرد. طرح تشکیل نخستین مدرسه نظام در ایران نیز در وزارت جنگ او تهیه شد اما با پایان عمر وزارتش هیچگاه در دستور کار مجلس قرار نگرفت.

فرمانفرما از نیمه سال ۱۲۹۰ حاکم فارس شد تا اینکه سال بعد جای خود را به مخبرالسلطنه هدایت داد. در یازدهم اردیبهشت ۱۲۹۴ عین‌الدوله او را به عنوان وزیر داخله کابینه خود به مجلس معرفی کرد. فرمانفرما بر سر اغتشاشات کرمانشاه آماج اعتراض نمایندگان مجلس شد که سرانجام در پانزدهم تیر همان سال، دولت عین الدوله را به استیضاح کشیدند. عین الدوله و اعضای دولتش جلسه استیضاح را به حالت قهر ترک کردند و استعفا دادند. فرمانفرما در زمان فترت میان دوره‌های سوم و چهارم مجلس شورای ملی خودش تشکیل کابینه داد و علاوه بر ریاست وزرا، وزارت داخله را نیز بر عهده گرفت. این کابینه پس از یک ماه و نیم سقوط کرد و سپهسالار تنکابنی مأمور تشکیل کابینهٔ جدید شد.

در کودتای ۱۲۹۹ سیدضیاءالدین طباطبایی فرمانفرما و دو پسرش فیروز میرزا نصرت‌الدوله و عباس میرزا سالار لشکر را به زندان انداخت. فرمانفرما برای سیدضیاء پیشکشی قابل ملاحظه‌ای فرستاد و در برابر سیدضیاء قول حفظ جان او و پسرانش را داد.

پس از آزادی از زندان، فرمانفرما توجه خود را به سردارسپه، رئیس جنگ که سابقاً رئیس قراولان خانهٔ او بود، معطوف کرد و در زمرهٔ دوستان رضاشاه قرار گرفت. منوچهر فرمانفرمائیان در خاطرات خود (خون و نفت) سوابق آشنایی رضاشاه و پدرش را به سال‌ها پیش از آن بازگردانده و «رضا ماکسیم» را یکی از تفنگچی‌های پدرش می‌داند و برای مدعای خود عکسی به گواه ارائه می‌دارد.

فرمانفرما از کودتای ۱۲۹۹ عهده‌دار هیچ شغل دولتی نبود و بیشتر اوقات خود را به رسیدگی به املاک و تربیت فرزندانش سپری می‌کرد.

رضاشاه کوتاه‌ زمانی پس از تاج‌گذاری از فرمانفرما خواست تا خانهٔ مسکونی و باغش در خیابان سپه را به او واگذار کند. فرمانفرما که می‌دانست خودداری از واگذاری املاک، سروکار او را با پلیس رضاشاهی خواهد انداخت، بی‌درنگ خانه و باغ را به رضاشاه بخشید و خود با خانواده‌اش در باغ شاه (که سالیانی پیش از احمدشاه خریداری کرده بود) اقامت گزید. کاخ مرمر در زمین‌های فرمانفرما در خیابان سپه احداث شد.

در سال ۱۳۱۵ نصرت‌الدوله دستگیر شد. یک سال بعد خبر درگذشت نصرت‌الدوله در زندان سمنان را به فرمانفرما دادند. فرمانفرما به نصرت‌الدوله بیش از دیگر فرزندانش علاقه داشت و مرگ او تأثیر بدی در روحیه‌اش گذاشت. اجبار رضاشاه در عدم برگزاری مراسم تشییع و ترحیم، اندوه فرمانفرما را دوچندان کرد. رضاشاه بازماندگان نصرت‌الدوله را مکلف کرد رشوهٔ ۲۸۰۰۰ پوندی انگلستان به نصرت‌الدوله در عقد قرارداد ۱۹۱۹ را به دولت بازگردانند. فرمانفرما برای تأمین وجه درخواستی، مقدار قابل توجهی از اموالش را فروخت. در همان سال رضاشاه باغ شاه را تصرف کرد. مرگ نصرت‌الدوله و ضبط اموال فرمانفرما توسط رضاشاه، او را ضعیف و ناتوان ساخت. فرمانفرما در سال ۱۳۱۸ پس از دو سکتهٔ مغزی پیاپی در سن هشتاد و هفت‌سالگی در باغ ییلاقی خود (واقع در رضوانیهٔ شمیران) درگذشت. او را در آرامگاهی در نزدیکی قبر نصرت‌الدوله در شاه عبدالعظیم به خاک سپردند.

فرمانفرما از مالکان معتبر ایران بود و املاک وسیعی در آذربایجان، کرمانشاه، کردستان، فارس، کرمان، کرج و تهران داشت. فرمانیه از املاک فرمانفرما بود که به پسرش نصرت‌الدوله بخشید. فرمانفرما بخشی از املاک خود را برای تأسیس بیمارستان، مدرسه و مسجد وقف کرد. نخستین مدرسهٔ دخترانهٔ رسمی و غیرمذهبی شیراز به هزینهٔ فرمانفرما تأسیس شد. او همچنین در دوران نخست‌وزیری خود ملکی را به منظور پی‌ریزی ساختمان انستیتو پاستور اهدا کرد. از مأموریت‌های جنگی فرمانفرما می‌توان به دفع تجاوز قوای عثمانی به مرزهای ایران و نیز دفع فتنهٔ سالارالدوله در کردستان و کرمانشاه در زمان سلطنت محمدعلی‌شاه اشاره نمود.

فرمانفرما با سیدحسن مدرس دوستی و رفت‌وآمد داشت. بعضی از فرزندان فرمانفرما به این دوستی اشاره کرده‌اند. در مجموعه تلویزیونی هزاردستان به کارگردانی علی حاتمی، شخصیت هزاردستان با اقتباس از فرمانفرما ایجاد شده‌است.

حکومت کرمانشاه

عبدالحسین میرزا فرمانفرما دو بار به حکومت کرمانشاه رسید. حکومت اول او از ۱۲۸۱ تا ۱۲۸۳ خورشیدی (۱۹۰۵-۱۹۰۲ میلادی) و حکومت دوم او از ۱۲۹۰ تا ۱۲۹۳خورشیدی (۱۹۱۴-۱۹۱۱ میلادی) ادامه داشت. دورۀ‌اول حکومت فرمانفرما بر کرمانشاه با اپیدمی وبا در این منطقه در سال ۱۲۸۲ خورشیدی (۱۹۰۴-۱۹۰۳ میلادی) همراه بود.

فرمانفرما در سی‌سالگی با فاطمه‌خانم عزت‌السلطنه دختر چهارم مظفرالدین‌شاه و تاج‌الملوک (دختر عزت‌الدوله و امیرکبیر) ازدواج کرد و تا بیست سال بعد همسری اختیار نکرد. پس از مدتی عزت‌السلطنه بنای ناسازگاری گذاشت، از جمله زمانی که فرمانفرما پسر بزرگش نصرت‌الدوله را به ازدواج با آمنه (دختر نجم‌السلطنه و خواهر تنی محمد مصدق) وادار کرد، عزت‌السلطنه مخالفت ورزید. ازدواج با غیر قاجار از نظر عزت‌السلطنه در شأن پسرش نبود و سرانجام پس از دو سال دشمنی و بدگویی نصرت‌الدوله به اجبار مادرش، آمنه را طلاق داد. حتی به دستور عزت‌السلطنه، نوزاد تازه ‌به ‌دنیا آمده، مظفر را از مادرش جدا کردند. نجم‌السلطنه خواری و رنجی را که بر دخترش روا شده بود بر فرمانفرما نبخشید و فرمانفرما نیز با عزت‌السلطنه که روابط دوستانهٔ او را با خواهرش برهم زده بود، به کلی قطع رابطه کرد. پس از این ماجرا، فرمانفرما با زنان دیگری ازدواج کرد و از آن‌ها صاحب سی فرزند شد.

پس از اجباری شدن نام خانوادگی توسط رضاشاه و حذف القاب، عبدالحسین میرزا لقب خود «فرمانفرما» را به عنوان نام خانوادگی انتخاب کرد. اغلب فرزندان او نام خانوادگی «فرمانفرمائیان» و برخی «فیروز» (برگرفته از نام پدر فرمانفرما، فیروز میرزا) را برای خود برگزیدند. فرمانفرما دایی محمد مصدق و داماد و برادرزن مظفرالدین‌شاه قاجار بود.

فرزندان

• از شاهزاده‌خانم عزت‌السلطنه دختر مظفرالدین‌شاه و تاج‌الملوک (دختر عزت‌الدوله و امیرکبیر):

1. فیروز میرزا نصرت‌الدوله فرمانفرمائیان
2. عباس فرمانفرمائیان
3. محمدولی فرمانفرمائیان
4. محمدحسین فیروز
5. محمدجعفر میرزا
6. نظام‌الدین میرزا

• از بتول احشمی کرمانشاهی:

1. مریم فیروز
2. مهرماه فرمانفرمائیان
3. منوچهر فرمانفرمائیان
4. عبدالعزیز فرمانفرمائیان
5. ابوالبشر فرمانفرمائیان
6. لیلا فرمانفرمائیان
7. هایده فرمانفرمائیان
8. سیروس فرمانفرمائیان
9. عبدالعلی فرمانفرمائیان (۱۳۱۴- ۱۳ بهمن ۱۳۵۱)

• از معصومه‌خانم:

1. صَبّار فرمانفرمائیان
2. جباره فرمانفرمائیان
3. سَتّاره فرمانفرمائیان
4. فاروق فرمانفرمائیان
5. حمیرا فرمانفرمائیان
6. غفار فرمانفرمائیان
7. ثریا فرمانفرمائیان
8. هارون‌الرشید فرمانفرمائیان
9. صحبت فرمانفرمائیان
10. خورشید فرمانفرمائیان

• از فاطمه‌خانم:

1. ماه‌سماء فرمانفرمائیان
2. جمشید فرمانفرمائیان
3. کاوه فرمانفرمائیان
4. علینقی فرمانفرمائیان (۱۲۹۸-۱۳ خرداد ۱۴۰۰)
5. علیداد فرمانفرمائیان
6. حافظ فرمانفرمائیان (۱۳۰۳-۱۳ تیر ۱۳۹۴)

• از همدم‌خانم:

1. خداداد میرزا فرمانفرمائیان
2. الله‌وردی فرمانفرمائیان
3. تاری‌وردی فرمانفرمائیان (۱۳۱۰- ۲۳ آذر ۱۳۴۸)

• از اختر الزمان خانم

1. کریم‌داد فرمانفرمائیان

• از بتول‌خانم (دوم):

1. رودابه فرمانفرمائیان

• به کوشش منصوره اتحادیه (نظام مافی)، اسماعیل شمس و اعظم غفوری (۱۳۹۲)، وبای عالمگیر (اسناد، مدارک و مکاتبات عبدالحسین میرزا فرمانفرما در حکومت کرمانشاه ۲۳-۱۳۲۱ ق)، تهران: تاریخ ایران، شابک ۹۷۸-۹۶۴-۶۰۸۲-۹۰-۸
• فرمانفرمائیان، ستّاره (۱۳۷۷)، دختری از ایران، تهران: کارنگ، شابک ۹۶۴-۹۰۳۸۰-۵-۱